Мұрат БЕЛГIБАЙ, педагог-психолог

ӨЗIҢДI ҚҰРМЕТТЕУ

Жақсылық қылсам бiреуге,

Жайраңдап жарқын күлем, – де.

Мұзафар ӘЛIМБАЕВ

Данышпан Абай “жұмысы жоқтық, тамағы тоқтық аздырар адам баласын”, – дейдi. Ұлы ойшылдың бұл байламы, менiңше, б˜өбек тәрбиесiне де тiкелей қатысты. Өйткенi, “жұмысы жоқтықты, тамағы тоқтықты” малданып, ойына келгендi iстейтiн небiр “азғын-тозғын” да әу баста ата-ананың қолында, отбасында тәлiм алады. Әрi ондайлар, ˜өмiрден кө˜рiп жүргенiмiздей, кө˜бiне-кө˜п үй-iшiнде ө˜зiне жұрттың бәрi жақсылық жасауға, айтқанын қалт еткiзбей орындауға мiндеттi сезiнiп ө˜скендерден шығады. Сәбиден дұрыс азамат қалыптастыру үшiн, – дейдi осы орайда психологтар, – оны кiшкентай кезiнен ө˜зiн отбасының тең дәрежелi, толыққанды мүшесi кө˜рiп, ө˜зiн-ө˜зi құрметтеуге үйрету шарт. Айтуға оңай болғанмен, әрине, әлi ақыл тоқтатпаған, есi “кiресiлi-шығасылы”, бiр сө˜зiңдi ұғып, бiр сө˜зiңдi ұқпайтын б˜өбекке ˜өзiн де, ˜өзгенi де қастерлете қою жеңiл емес. Дегенмен, алынбас асу кө˜рiп, iргенi аулақ салатын ештеңе жоқ. Баланың алдында тек өзiңiз, өздерiңiз ғана мiндеттi, борышты бола бермей, оған мiндет арқалатып үйретiңiз. Ол қалай жүзеге асады. “Мiндеттi” қайтiп арқалатасыз? Сонымен…

МIНДЕТ ЖҮГI

Ата-ана, жалпы үй-iшiндегi ересектер жағы сәби жө˜нiнде кө˜бiне ананы iсте, мынаны iсте деп жұмсап, мазалап қайтемiн, ойыны қанғанша ойнап, ұйқысы қанғанша ұйықтап, емiн-еркiн ө˜ссiн, – деген ниетте болады. Ал ендi бiр отбасындағылар тiптi бө˜бекке бiрдеңе түсiндiрiп, тапсырып, үйретiп, қадағалап жатудың ˜өзiн артық, ештеңе ө˜нбейтiн бос бейнет кө˜редi. Өмiрдiң ө˜зi үйретедi, ˜өскесiн бәрiн ө˜зiнен-ө˜зi игередi, – деп ойлайды. Менiң педагог-психолог ретiнде де, әшейiн қатардағы адам ретiнде де бiлетiнiм бұл екi пиғыл, екi ұстанымның да жақсылыққа жеткiзе қоятын кезi тым сирек, бәлки жоқ десек те болар. Негiзi оқып-тоқыған ғылым тұрғысынан келсек те, к˜өрген-байқаған тәжiрибе тұрғысынан келсекте, “баланы-жастан” деген қарапайым қазақы түсiнiкте үлкен шындық жатыр. Б˜өбек жақсы азамат болып шығу үшiн оны еркелетiп, айтқанын екi етпей орындап, мейiр-шапағатқа, қамқорлыққа бө˜леу аздық етедi. Өзi ˜өмiрге келген, ˜өсiп жатқан отбасы оның бiрлесiп, кө˜птеп-кө˜лемдеп iс-қимыл жасайтын алғашқы ортасы әуелгi қауымдастығы, бастапқы ұжымы. Демек, сәби де сол ортада, сол отбасында ˜өз хал-қадiрiнше белгiлi бiр мiндеттер атқаруға, белгiлi бiр мiндеттердi мойынға алуға тиiс. Мысалы, 3-7 жас аралығындағы бө˜бектi отырған жерiн сыпырып-сиырып отыруға, ойыншықтарын, тағы басқа шашқан заттарын сол қалпы тастап кетпей орынына қоюға мiндеттеудiң не артықшылығы бар?! Үй-iшiнде белгiлi бiр iстi мойынына алып, атқаруды тәрбие саласындағы мамандар баланың ө˜зiн маңызды, керектi тұлға сезiнiп, ˜өзi-˜өзiн құрметтеп ө˜суiнiң де алғы шарты, әрi-берiден кейiн түп-тамыр, iргетасы деп есептейдi. Ал мұндай сезiмнiң, ˜өзiн мәндi, қажеттi сезiнудiң желкiлдеп, жаңа жетiлiп келе жатқан сәби тұрмақ, әлдеқашан ес жиып, етек жапқан ересек жанның да ˜өзiн лайықты, қалыпты алып жүруiне аз ықпал етпейтiнi белгiлi. Психологтардың бала тәрбиесiнде мiндеттеудi “мiндет” деп қарайтыны да сондықтан.

 

 

“МОЙЫН ҰСЫНДЫРУ”

“Үйдегi кө˜ңiлдi базардағы нарық бұзады” демекшi, кейде былай болады. Сiз бө˜бегiңiздiң мойынына белгi бiр жүк “артудың” қажеттiгiн бiлесiз, тәрбиенiң “теориясымен” тәп-тәуiр “қаруланып” алғансыз. Балаға ˜өзiн де, ˜өзгенi де қадiрлетудiң жолы еңбекке баулу, еңбек етуге мiндеттеу, – деген ұғым санаңызда “сайрап” тұр. Ал бiрақ соған, сол “мiндеттеуiңiзге” балаңызды қалай мойын ұсындырасыз? Бө˜бегiңiзге ес бiлiп, етек жапты дегенше, отбасы мүшелерiнiң әрқайсының әртүрлi мiндетi бар екенiн ұғындырыңыз, – деп кеңес айтады бұл ретте мамандар. Ер адамды үй шаруашылығына қол ұшын берiп, әлдебiр затты түзегенi, бүтiндегенi, қыз баланы, ыдыс-аяқ жуып, киiм-кешек тазалағаны, әйел адамды берекелi де дәмдi ас-суы үшiн баланың кө˜зiнше қолпаштап, мақтап отыруды ұмытпаңыз. Үй-iшiнiң бiр мүшесi ретiнде үлкендер сияқты ө˜зiнiң де бiрдеңе тындырып, мақтау алуы сәбидiң ˜өзiне деген құрметiн оятады, сенiмiн қалыптастырады. Сондай-ақ педагогика, психология iлiмдерi балаға с˜өз тыңдатуда онымен қандай қалыпта сө˜йлесудiң де мәнi зор деп есептейдi. Айталық, үнемi айналып-толғанудан басқа ештеңе естiмеген сәбидiң тапсырмаға мән беруi, ө˜з iсiне жауапкершiлiкпен қарауы неғайбыл. Осыған керiсiнше, балаға ақырып-жекiрiп ұрса берудiң де аяғы аса бiр игiлiктi нәтижеге апармайды. Ондай жеткiншек айтқанды орындағанмен ˜өз бетiмен ештеңе тындырмайтын, ынтасы, ерiк-жiгерi тапшы адам болып ө˜суi бек мүмкiн. Жасына жетпей мұқалған ол сияқтылардың кейiн iшiмдiкке салынып, тiрлiктен баз кешiп, жүнжiп, бетiне кетуi де ғажап емес. Мұның бәрi тәжiрибеде де, ғылымда да әлдеқашан дәлелденген жайлар. Б˜өбектiң пiкiрiмен, қалауымен санасу, онымен қандай жағдайда да түсiнiстiкке ˜зара сенiмге ұмтылу, дауыс кө˜термей, тым ˜бектемей сө˜йлесу сияқты әдiстемелiк нұсқауды әшейiн жаттанды, ерқашты уағыз кө˜рудiң тiптi де жө˜нi жоқ. Сәбидi ˜өзiңiзге сө˜зсiз “мойын ұсындырамын” десеңiз, бұл ұстанымнан айнымаңыз.

ӨЗГЕГЕ КӨМЕКТЕСКЕН – ӨЗIҢЕ ПАЙДА

Баланың атқаратын iсiнiң орындайтын мiндетiнiң ауқымы да жыл ˜өткен сайын кеңейе бередi. Оның ө˜з қабiлет-қарымына деген сенiмiн басқаларға қол ұшын берiп, кө˜мек кө˜рсету одан әрi еселей түседi. Тек ондай кездерi б˜өбекке рахмет деп, ризашылық бiлдiру ұмыт қалмауы тиiс. Алғыс есту оны қанағаттандырып, қуантып қана қоймайды, ˜өзiн қадiрлеуiн, басқалар үшiн жауапкершiлiк сезiнуiн күшейтедi. Мамандар бұл ретте сәбидiң мiндет пен бiреуге қолғабыс етiп, к˜өмек к˜өрсетудiң аражiгiн ажырата бiлуiне ерекше назар аударады. Мәселен, отырған орын, жатқан тө˜сегiн жинаудың мiндет, ал тамақ әзiрлеп жатқан шешеңе ыдыс-аяқ дайындап, дастарқан жайып бiр жағынан шығудың кө˜мек екенiн әр жеткiншек ұғынуы шарт. Баланың ойнаған ойыншығын, оқыған кiтап, жазған дәптерiн жинап алғанын елеусiз қалдырғанмен, бiреуге жасаған жәрдемiн елеусiз қалдыруға болмайды. Кө˜рсеткен к˜өмегiне алғыс есту оны кө˜ңiлдендiрумен, қуантумен қатар, ˜өзгенiң еңбегiн, жасаған жақсылығын, қолқайыр септiгiн бағалауға үйретедi. Өзiне алғыс айтқандар секiлдi ол да ө˜згелерге рахмет айтуға, ризашылық бiлдiруге ұмтылады. Адамның ө˜зiн адамша сезiнуi, қадiрлеуi дегеннiң ө˜зi осылай бiреуден алғыс алу, бiреуге алғыс айту арқылы келетiнiн ешкiм жоққа шығара алмайды. Өзiн қастерлейтiн кiсi басқаны да, оның iшiнде ата-ана, ағайын-тумасын да бағалай бiлерi күмәнсiз. Керiсiнше, ө˜зiн сыйламайтын жан ˜өзгенi де сыйлап келiстiрмейдi.

АЛАҒАН ҚОЛЫМ – БЕРГЕН

Әсiлi, баланың ө˜зiн жақсы сезiнiп, ата-ана, туған-туыстарына ө˜зiнiң орыны бө˜лектiгiн, керектiгiн түсiнiп ө˜суiне әсер етудiң әдiстерi аз емес. Оларды әр әке-шеше, бала тәрбиесiмен айналысатын кiм-кiм де жағдайға, қажеттiлiкке қарай ˜өзi ойлап-тауып қолдана беруiне болады. Мысалы, бiреуден бiрдеңе алып, ˜өзiң қуану ғана емес, бiреуге бiрдеңе берiп, бiреудi қуанту, жақсылық жасау да кiсiнi қанағаттандыратыны, ө˜зiне разылығын туғызып, ˜өмiрге ынталандыратыны мәлiм. Б˜өбектi бұлай бiреуге шаттық сыйлау арқылы ˜өзi шаттануға қалай, қайтiп қалыптастыру дұрыс? Сәл ойлансақ, мұның жолы сан алуан екенiн байқаймыз. Айталық, жеткiншектi туған күн, т.б. мереке күтiп жатпай-ақ неге сәби кезiнен маңайындағыларға әдемi ашық хат (открытка) әйтпесе өзi қолдан салып, астына жақсы тiлек жазып сурет сыйлауға дағдыландырмасқа? Әйтпесе ата-әже, ана, әке туралы әндердi, ө˜леңдердi жаттап, үйренiп, неге сiзге, сiздерге арнаймын, – деп айтып бермеске? Баланы ˜өзгенi қуанту арқылы ө˜зi де қуануға үйретудiң мұндай жолдарын мән берiп, к˜өңiл қойған адам таба бередi. Әрi осылай ретiн тауып бiреудi қуантуға талпынған бала бiреудi орынсыз ренжiтуден, кiсiнiң кө˜ңiлiне келуден, басқа да эгоистiк қылықтан аулақ ө˜седi. Өзгенi құрметтей отырып, ˜өзiн құрметтеуге, ө˜зiн құрметтеу арқылы ө˜згенi қастерлеуге бой ұрады.